Bir Paradoks Serisi: Theseus’un Gemisi

Bir Paradoks Serisi: Theseus’un Gemisi

Sevgili okuyucu, eğer felsefe ile yolun kesiştiyse mutlaka düşünce deneylerine de aşinasındır. Bilirsin, düşünce deneyleri daha çok isminden de anlaşılacağı üzere kafada yapılan deneylerdir. Yani, gerçekte uygulanabilen ya da uygulanamayan bazı sorunları düşünce yoluyla aydınlatmaya çalışmaktır.

Bence bunu bir örnekle aydınlatabiliriz. O yüzden şimdi seni Antik Yunan’a götürmeme müsaade et. Milattan öncelerde bize Plutarch ustanın -ki kendisi bir tarihçidir- bizi tanıştırdığı bir paradoks vardır ve adı da ki bunu kocaman yazmak isterim:  “Theseus’un Gemisi”

Peki Bu Gemiyi Özel Yapan Ne?

Theseus dediğimiz kişi Atina’nın kurucusu sayılan bir Yunan mitoloji kahramanıdır. Yani evet, kendisi gerçek değil. Bir masalsı karakter aslında. Çok uzatmadan paradoksumuzu tanıtmaya başlayayım:

Theseus’un gemisi uzun bir yolculuğa çıkar. Belki aylar belki de yıllar içinde geminin parçaları eskimeye başlar. Geminin harika tamircisi de zamanla parçaların her birini tek tek değiştirir ve en nihayetinde gemide hiçbir orijinal parça kalmaz. Ama dikkat edelim, gemi durmamıştır ve parçalar aynı anda değişmemiştir. Bu parça değişimleri zaman içinde tek tek yapılmıştır. Şimdi soru şu: Yola ilk çıkan gemi mi orijinal gemidir yoksa yenilenmiş parçalarıyla karaya dönen mi?

Doğru Cevabı Olmayan Bir Soru: Paradoks

Durun, bu soruyu hemen cevaplamanı beklemiyorum. Beklemiyorum çünkü bu bir soru değil aslında. Bu bir paradoks. Zaman içinde onlarca filozof bu soruya cevap aradı. Verdiler de aslında. İstersen seni birkaç cevapla karşı karşıya getireyim ve sen de kendi mantığınla karar ver. Ama unutma, felsefede doğru-yanlış yoktur. O yüzden sen hep kendi mantığını kullanarak cevap aramaya bak.

Cevaplara gelirsek eğer, bazı filozoflar bizim varlığımızı bedenin kendisi üstünden ölçer ve gemiye bakacak olursak geminin bedeni de parçalarıdır. Yani bu görüştekilere göre eğer parçalar değişirse evet gemi de değişecektir. Bu da aslında yeni bir soru doğruyor. Biz bilim sayesinde vücudumuzdaki hücrelerin de tıpkı gemideki parçalar gibi yenilendiğini biliyoruz. O zaman buna bakacak olursak biz de devamlı değişmiyor muyuz? Sadece kilo alıp vermemiz veya saçımızın uzaması değil. Aslında her an, her saniye değişiyoruz öyleyse.

Biraz kafamız karıştı değil mi? Hadi yeni cevaba geçelim ve oradan devam edelim.

Bazı filozoflar da bizim zihnimizin bizi oluşturduğunu düşünür. Yani bizim düşüncelerimizin ve entelektüel kimliğimizin bizi oluşturduğunu iddia ederler. Peki yine aynı probleme gelmiyor muyuz? Biz her gün yeni bir şey öğreniyoruz ve kaybediyoruz. Unutuyoruz, öğreniyoruz, tanışıyoruz ve daha neler neler. İster kendini materyalist bir şekilde bedene göre tanımla ister idealist bir şekilde düşüncelere göre, her türlü devamlı değişim içinde olmuyor muyuz? Yani aslında her saniye değişim devam ediyor. Herakleitos’un ünlü sözünde dediği gibi “Değişmeyen tek şey değişimin kendisidir.”

Varlığın Dört Ana Nedeni

Artık bu düşünce deneyinin sonlarına geliyoruz. Bu soruya cevap verecek yeni filozofumuz Aristo. Aristo’ya göre varlığın toplamda dört ana nedeni vardır. Şekilsel neden, maddesel neden, nihai neden ve etkin neden. Peki nedir bunlar?

Hadi bunları gemi örneğin üzerinden açıklamaya çalışalım:

Şekilsel neden dediğimiz şey burada geminin tasarımıdır. Yani kabaca şeklidir. Maddesel neden geminin yapıldığı malzemedir. Mesela o dönem için bunun büyük bir bölümü tahtadır. Nihai neden işlevidir. Yani geminin hala hareket edebilmesi ve üstündekileri taşıyabilmesidir. Son olarak etkin neden de o gemiyi yapan insanlar ve aletlerin genelidir. Şimdi bu dört nedene göre baktığında geminin pek de değişmediğini göreceksin. Çünkü ne malzeme, ne yapan kişiler, ne işlev ne de şekil değişmedi. Bak şimdi yeni soru geliyor. O çıkarılan hasarlı parçalarla yeni bir gemi yapılsaydı o mu olurdu o zaman Theseus’un gemisi?  Ya da hangisi Theseus’un gemisi olurdu?

Burada yazımızın sonuna geliyoruz. Bu bir paradoks ve asla bir tane doğru cevap yok. Şu Fransız Atasözü ile yazımızı sonlandıralım:

“Şeyler ne kadar değişirse, o kadar aynı kalırlar”

Kaynakça ve İleri Okuma

Rose, D. (2020). The ship of Theseus Puzzle. Oxford Studies in Experimental Philosophy Volume 3, 158-174. doi:10.1093/oso/9780198852407.003.0007

Worley, P. (n.d.). The philosophy Foundation – the ship of Theseus. Retrieved March 17, 2021, from https://www.philosophy-foundation.org/enquiries/view/the-ship-of-theseus

Kullanılan görsellerin kaynaklarına, görsellerin üzerine tıklayarak ulaşabilirsiniz.

Bize Destek Olmak İster Misiniz?

• Dilerseniz Patreon hesabımız üzerinden bize aylık veya tek seferlik bağış yaparak destekte bulunabilirsiniz.

Bağış Yapmak İstiyorum!

• Daha detaylı bilgi almak için “Bize Destek Olabilirsiniz!” sayfamızı inceleyebilirsiniz!