İlişki Dinamiğinden Evrensel Ahlak Yasasına Yolculuk
“Etik, yapabilme hakkına sahip olduğumuzla, yapmamızın doğru olduğu arasındaki çizgiyi doğru yerden çekebilmektir.” demiş Potter Stewart. Tam da budur aslında etik dediğimiz mesele. Ancak ne yazık ki etik ile ilgili her şey bu çizgiyi çekebilmekle kalmıyor. Felsefede ve hayatta tanımlar ne kadar önemli olsa da konu etik gibi kişisel konulara geldiğinde nasıl bir zemin bulmamız gerektiğinde bile uzlaşamıyoruz aslında.
Hangi görüşten insan ararsanız vardır ahlak felsefesinde. Kant gibi direkt bir ahlak yasası dayatan da vardır, faydacılar gibi duruma göre karar verenler de vardır ve hatta varoluşçular gibi tüm etik anlayışı bireylere bırakanlar da vardır. Problemi görüyorsunuz aslında. Biz daha bu etik binasını nereye dikeceğimizi anlayamamış insanlarız. Hangi malzemeyi kullanacağımızı, kat sayısını veya binanın şeklini bilmiyoruz. Her kafadan farklı bir ses çıkmakta desek yeridir. Üzerinde anlaştığımız tek bir şey var: o da binanın amacı.
Etik Binası
İlerleyen yazılarımızda sizlere tüm bu seslerin çıktığı kafaları tanıtmak istiyoruz ama şimdilik sadece bu binanın sorunlarını konuşalım. İlk soruyla başlayalım, etik neden gereklidir?
Bu soruyu şöyle cevaplamak isterim, hepimizin gün içinde karşımızdakinden belirli beklentileri vardır değil mi? Örneğin, partnerinizle bu konuyu konuşmadan da olsa ikinizin de uyduğu kurallar vardır. İki taraf da diğerini bir başka insanla aldatmaz veya daha doğrusu bu ilişki çeşidinden bir tane daha oluşturmaz. Eğer bu şart bir partner tarafından bile bozulursa ilişkinin sonu ayrılık olacaktır.
Gelin farklı bir örnekle pekiştirelim. İki tane ev arkadaşı düşünelim. Bu kişiler aynı evi paylaşırken belirli iş bölümleri yapmıştır ve birbirlerinin alanına saygı duyuyordur. Ancak taraflardan birisi kirayı ödememeye başladığında veya işini yapmamaya başladığında bu ilişki zarar görür ve sonucunda da birisi evden gider.
Yani aslında etik veya ahlak dediğimiz şey ilişkileri koruyan anlayış bütünüdür. Ancak burada bir diğer soru daha oluşmuyor mu? Her “ilişki” aynı kurallara mı sahiptir mesela?
İlişkilerde Görelilik
Örneğin her ilişkide bir tarafın diğer tarafı aldatması ayrılıkla mı sona erer? Hayır tabi ki. Aslında olan şey şudur. Her insanın kendi çizgileri ve kuralları vardır. Karşıdakinden beklentileri, kendi değer algıları ve yaşayış şekli farklıdır. Dolayısıyla en az iki kişinin karşı karşıya geldiği ilişkilerde her zaman bir fark olacaktır. Toplumun veya dünyanın genel olarak kabul ettiği ahlaki yargılardan daha farklı yargılar ve seçimler olacaktır.
Yani kısacası; anne-çocuk, karı-koca, partner veya arkadaşlık ilişkilerinin hepsi farklı dinamiklere sahiptir. Sadece arkadaşlarınızı düşünmeniz bile yeterlidir. Kimi arkadaşlarınızla konuşurken belirli kelimeleri kullanmayız ve kendimizi kısıtlarız. Fakat bazılarının yanında kelime seçimine dikkat etmez, daha rahat konuşuruz. Bunun nedeni de her arkadaşınızın nelerden rahatsız olacağını bilmenizden kaynaklanıyor. Aslında hepsiyle ilişkiniz aynı. Hepsi sizin “arkadaşınız” ancak hepsiyle aranızda farklı bir ahlaki anlayış mevcut.
Binanın Sorunları
Şimdi bina örneğine dönersek, o halde bu binanın yapılacağı doğru bir tek malzeme veya bir tek doğru yer yoktur, öyle değil mi? Kimisinin seçtiği yeri diğeri beğenmeyecek, diğerinin seçtiği yeri başkası sorunlu bulacaktır ve bu döngü insanın olduğu her yerde devam edecektir. Buradaki sorun iki kişinin zıt ahlaki görüşlere sahip kişiler olması da değildir sadece. Aynı ahlaki görüşe sahip gibi görünen insanlar bile binanın yapımında anlaşmazlıklara uğrayacaktır. Örneğin yapılacağı yerde hemfikir olup içinde kullanılacak eşyalarda sorun yaşayacaklardır. Yani en fazla üç ila dört aşama içerisinde hemfikir olup daha sonrasında bu birliktelikleri bozulacaktır.
O halde size sorum şudur: Tüm dünyayı ve insanlarını içine alacak temel bir ahlak düzeni gerçekten olabilir mi?
Genel-Geçer Bir Ahlak Sistemi
Buna olabilir diye cevap vermeden önce yeniden düşünmenizi öneririm. Tüm insanların hemfikir olacağı konusunu düşünürken hiç anlaşamadığınız insanları düşünün. Suçluları düşünün, siyasileri düşünün ve hatta en yakınlarınızı düşünün. Gerçekten sizin her görüşünüz toplumun çoğunluğuyla uyuşuyor mu?
Şunu dediğinizi duyar gibiyim: “Kardeşim, iyi güzel söylüyorsun da o zaman biz nasıl yaşayalım?” Felsefe tarihinde buna verilecek çok güzel cevaplar vardır ve hepsini diğer yazılarımızda beraber inceleyeceğiz. Ancak günün sonunda bu karar size kalacaktır sayın okuyucu. Çünkü ahlak bir yasa değildir. Yasalar, konunun yetkinlerince, kullanıma uygun olarak çıkartılır ve daha önceden içinde yaşamaya karar verdiğiniz devletin vatandaşı olarak size dayatılır. Konu böyle toplumsal ve genel geçer olmayan ahlak konusuna geldiğinde aynısı geçerli değildir. Ancak sorarım size, sizce de böyle daha iyi değil midir?
Nasıl oturacağınızı, nasıl konuşacağınızı, her bir ilişkinizde nasıl hareket etmeniz gerektiğini ve bunlar gibi hayatınızı özelleştiren her bir hareketi bir başkasının belirlemesini ister miydiniz sahiden? Herkesin arkadaşıyla tek bir konuşma şeklinin olması daha mı iyidir? Örneğin küfrü yasaklayan bir ahlak yasasında yaşamak daha mı rahat ve özgür olacaktır sizin için? Veya size her bir hareketinizde damga vuracak birinin olması daha mı güzeldir?
Bu soruların hepsine vereceğiniz cevap tamamen size aittir ve doğrusu yanlışı yoktur. Ancak gerçekten bu ahlak yasaları düzenlenirse o zaman da bu cümleyi kurabileceğimizi zannetmiyorum. Yani kısacası, o binanın yapımı hakkında konuşmak hep devam etmesi gereken bir tartışmadır ancak hiçbir zaman çoğunluğu bile tatmin edecek bir bina yapılamayacaktır.
Kaynakça ve İleri Okuma
Researchers from Sandiego University. (n.d.). Morality and Moral Theories. https://home.sandiego.edu/~baber/gender/MoralTheories.html.
Researchers from the Mesa Community College. (n.d.). Ethics: How do I know what is right and wrong? Introduction to Ethics. http://www.mesacc.edu/~barsp59601/text/101/notes/ethics/introethics.html.
Sloan, M. (2018, June 8). Is there a universal morality? This View Of Life. https://thisviewoflife.com/is-there-a-universal-morality/.
University, S. C. (n.d.). Ethical Relativism. Markkula Center for Applied Ethics. https://www.scu.edu/ethics/ethics-resources/ethical-decision-making/ethical-relativism/.
Kullanılan görsellerin kaynaklarına, görsellerin üzerine tıklayarak ulaşabilirsiniz.
Bize Destek Olmak İster Misiniz?
- Dilerseniz Patreon hesabımız üzerinden bize aylık veya tek seferlik bağış yaparak destekte bulunabilirsiniz.
- Daha detaylı bilgi almak için “Bize Destek Olabilirsiniz!” sayfamızı inceleyebilirsiniz!
