Felsefe öyle bir dipsiz kuyudur ki herhangi bir soruya verdiğiniz cevap istemeden onlarca soruya da yanıt vermenizi gerektirir. Örneğin siz öldürmek yanlış bir şey dediğiniz anda onlarca yargıya da istemeden yanıt vermiş olursunuz. Öldürmek yanlış dediğinizde ahlaki yargılara eylemlerle vardığınızı da söylemiş oluyorsunuz. Bu da aslında nefs-i müdafaa durumlarında da öldürmeyi yanlış kabul ettiğinizi söylemeye kadar gidiyor. Yani başta gayet normal görünen öldürmek yanlıştır yargınız sizi belki hemfikir olmadığınız bir ton yargıya da itiyor. Eğer öldürmeye verilen minicik cevaptan çıkılan yerler sizi şaşırttıysa şimdi en problemli ikilemler zincirine birlikte bir giriş yapalım: Tramvay İkilemi
Tramvay İkilemi’nde tek önemli olan bir cevaptan vardığınız yerler olmayacak elbette. Burada aynı zamanda kararlarımızın durumlar karşısında nasıl değiştiğini de görme şansımız olacak. Şimdi gelelim ikilemin kendisine. En basit tabirle Tramvay İkilemi bizden şunu ister: Varsayalım ki siz birazdan ikiye ayrılacak bir demiryolunun kontrol edildiği odadasınız. Bu sırada tramvay geliyor ve ikiye ayrılan demiryolunun bir tarafında 2 kişi var ve diğer tarafında tek bir kişi var. Siz de tramvayın ne tarafa gideceğine karar veriyorsunuz; bu şekilde makinist kolu çekiyor ve tramvay İki taraftan birine sapıyor ve kaçınılmaz olarak ölüm sonucu meydana geliyor. Şimdi halihazırda ilk soruyu da sormuş olduk aslında. Tramvay iki kişiyi mi ezmeli yoksa bir kişiyi mi?
Sürekli Karar Değiştirdiğiniz Bir İkilem
Cevap verdiğinizi varsayıyoruz. Şimdi cevabınızı bilmemize gerek olmadan yeniden soralım. Bu örnekte taraflarla ilgili biraz daha detay veriyorum. İki tane yaşlı insan var ve diğer tarafta da bir çocuk var. Hadi hemen arkasına bir tane daha soru soralım. Bu sefer iki yetişkin ve bir hamile kadın olsun taraflar. Tahmin ediyorum ki bu noktaya kadar bile en az bir kez karar değiştirmişsinizdir. Panik yapmayın, bu sizin bir yanlış yaptığınız anlamına gelmiyor. Aslında bu, yargılarımızın belli olaylar karşısında rahatlıkla değişebileceğini gösteriyor. Tam da bu nedenle kendi adınıza sağlam bir ahlaki sistem edinmediğiniz sürece yargılarınız değişecektir. Mesela bu ikilem Immanuel Kant’ı kolay kolay yargı değiştirmeye itemeyecektir. Onun ahlak sistemi son derece kesin sınırlarla çizildiği için kolay kolay fikri değişmeyecektir ama bu olması gereken midir gerçekten? Bu da başka bir yazının konusu tabii.
Hadi şimdi bir kez daha işleri zorlaştıralım. Bir tarafta elli kişi olsa ve diğer tarafta yalnızca çok sevdiğiniz bir tane arkadaşınız olsa? Veya bir tarafta 10 çok sevdiğiniz dostunuz diğer tarafta bir aile ferdiniz olsa? Bir tarafta çocuğunuz, bir tarafta ülkenize faydalı bilim insanları olsa? Burada çok büyük bir çoğunluk elbette tanıdığı insanlara ve sevdiklerine yönelir. Kaldı ki bunda da yanlış bir şey var demek zor olacaktır. Yine de cevaplarımızın bu kadar kolay değişmesi gerçekten şaşırtıcıdır.
Peki Ya Kolu Çeken Kişi Siz Olsanız?
Örnekler böyle böyle çoğaltılabilir ama sanıyoruz ki ana fikir anlaşıldı. Şimdi işlere biraz daha heyecan katalım mı? Şu ana kadar siz makiniste kolu çekmesini ve tramvayı yönlendirmesini söylüyordunuz değil mi? Sonuçta siz sadece fikir veriyordunuz. Peki ya siz tek başınıza orada olsanız ve kolu çekseniz? Üstelik size emir veya fikir verecek birisi olmadan?
Burada aslında izlediğimiz yolun kısaca bir tarihçesinden bahsederek sizden önce yanıtlayanlar neler demiş onlara da beraber göz atmamız iyi olacaktır. 2009 yılında David Chalmers, filozofların ve felsefeden tamamen uzak insanların katılımıyla bir anket yaptı. Bir tarafta iki kişinin, bir tarafta tek kişinin olduğu durumlarda Filozofların %68’i kolu çekerek bir kişiyi ölüme mahkûm ederken %8’i kola müdahale etmedi. Kalan %24 ise ya farklı kararlar aldı ya da soruyu cevaplayamadı. Kola müdahale etmeyenlerin bakış açısı gerçekleşecek olan ölüme müdahale etmek istememesiydi. Kolu çekse de çekmese de birisi ölecekti ancak kolu çektiği anda bu olayda bir rol oynadığına inanacaktı.
Konu felsefe dışı insanlara geldiğinde aynı durumda insanların %90’ı tek kişiyi ölüme gönderdi ancak taraflar sorduğumuz şekilde değiştikçe bu baştaki oran hızla düştü.
Tramvaya Birini İterek Durdurmak
Peki, şimdi işleri daha da heyecanlandıralım mı? Nasıl yapacağız bunu? Yalnızca bir tane oldukça şişman bir beyefendiyle. Hemen açıklayalım. Bu versiyonda tramvayın önünde tek bir yol var ve yolun sonunda varsayalım ki üç kişi var. Siz de o yola giden kısımda bir üst geçitte yanınızda oldukça şişman biriyle bekliyorsunuz. Eğer şişman beyefendiyi tramvayın önüne atarsanız tramvay bir şeye çarptığını fark ederek duracak ve ilerideki üç kişi kurtulacak. Bu kolu çekmekten daha zor bir karar olacaktır çünkü kendi ellerinizle o kişiyi iteceksiniz. İşte görüyorsunuz ki bu tarz durumlarda cevaplar devamlı değişecektir ve ben sizi sorularla yönlendirmesem bile siz ek örneklerle kendiniz de bu durumu göreceksinizdir.
Bu sorulara, benimsediğiniz ahlak sistemi ile yanıt verebilirsiniz ve böylece işiniz kolaylaşabilir ancak işin içine sevdiklerimiz girdiğinde veya kendi elimizi başkasını kurtarmak için bile olsa kana bulamamız gerektiğinde en baştaki netliği gösteremiyoruz ve başta sorduğum soruda yüzlerimizde var olan gülümseme gittikçe kaybolmaya başlıyor.
İşte felsefenin bize açtığı bir kapı daha… Unutmayın, doğru ya da yanlış bu durumda yok. Felsefenin güzelliği de burada. Umarım psikolojinizi alt üst etmeden ve sizi germeden bu yazıyı tamamlamışızdır. Bir başka felsefe ikileminde görüşmek üzere…
Kaynakça ve İleri Okuma
Duringan, B. (2024, April 2). Trolley problem. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/trolley-problem
Panahi, O. (n.d.). Could there be a solution to the trolley problem?. Philosophy Now: a magazine of ideas. https://philosophynow.org/issues/116/Could_There_Be_A_Solution_To_The_Trolley_Problem
The trolley problem. BBC Radio 4 YouTube Channel. (2014, November 18). https://www.youtube.com/watch?v=bOpf6KcWYyw
Would you sacrifice one person to save five? – Eleanor Nelsen. Ted-Ed YouTube Channel. (2017, January 12). https://www.youtube.com/watch?v=yg16u_bzjPE
Bize Destek Olmak İster Misiniz?
- Dilerseniz Patreon hesabımız üzerinden bize aylık veya tek seferlik bağış yaparak destekte bulunabilirsiniz.
- Daha detaylı bilgi almak için “Bize Destek Olabilirsiniz!” sayfamızı inceleyebilirsiniz!
