Neden Bilimde Sık Sık Latince Adlandırmalar Kullanılır?​

Neden Bilimde Sık Sık Latince Adlandırmalar Kullanılır?

Özellikle tıp, biyoloji, kimya gibi bilim dallarında sık sık Latince isimlendirmelere rastlarız. Kedi yerine “Felis catus”, su yerine “dihidrojen monoksit” denir. Tıptaki terimlerin büyük bir çoğunluğu Latinceden gelir.

Peki Latince’yi bu kadar özel kılan nedir?

Latince Ölü Bir Dildir!

Bir dilin ölü olması ne ifade ediyor önce ona bakalım. Hayatın şu acı gerçeğini yüzümüze çarpan bir Kızılderili atasözü ile yazımıza başlayalım:

“Bir insan, onu hatırlayan son kişi öldüğünde ölür!”

Bu sözü diller için şu şekilde düzenleyebiliriz:

“Bir dil, onu konuşan son kişi öldüğünde ölür!”

Evet, günümüzde aktif olarak konuşan kimse olmadığı için Latincenin öldüğünü söyleyebiliriz. Fakat Latince okuyabilen insan sayısı oldukça fazladır. Bunun sebebi ise bu dilin özellikle bilimde çok sık kullanılmasıdır.

Anlam Değişmeleri

Bir dilin ölü olması o dilin değişemeyeceğini gösterir. Yaşayan dillerde böyle bir durum yoktur. Gerçekten dili bir canlı olarak düşünebiliriz. Zamanla değişebilir, kültürlerin etkisiyle kelimelerin anlamları daralabilir veya genişleyebilir. Ya da tamamen farklı anlamlar ifade edebilir.

Örneğin, Türkçede kullandığımız oğlan kelimesi doğma, yaratma anlamına gelen oğ kelimesinden türemiştir. Bu yüzden eski zamanlarda hem erkek hem de kız çocukları için de kullanılan bu kelime, anlam daralması sonucunda günümüzde yalnızca erkek çocuk anlamında kullanılmaktadır.

Her dilde buna benzer birçok durum bulunur. Aktif kullanılan dillerin değişime uğraması kaçınılmaz olacaktır. Özellikle sağlık alanıyla yakından ilgilenen tıp, biyoloji, kimya gibi bilim dallarında, kelimelerin anlamının değişmesi tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Bu alanlarda bir kelimenin oğlan örneğinde olduğu gibi anlamanın değişmemesi gerekir. Olası anlam değişmeleri, uygulanacak tedavi için kritik hatalara sebep olabilir.

Latince ise yüzyıllardır hiçbir ülkede resmi dil olarak kullanılmadığı için herhangi bir değişime uğramamaktadır. Bu yüzden 17. Yüzyılın sonlarına doğru ölü bir dil olan Latincenin, karışıklığın önüne geçilmesi amacıyla, bilimsel yazılarda kullanılmasının daha uygun olacağı düşünüldü.

Carl Linnaeus

Taksonominin kurucusu kabul edilen İsveçli botanikçi ve hekim Carl Linnaeus öncülüğünde kullanılmaya başlanan Latince, kısa sürede tüm ülkelerdeki bilim insanları tarafından kabul edilerek doğayı anlama aracına dönüştü.

Carl Linnaeus canlıları sınıflandırmaya başladı ve bu sınıflandırmalar için yalnızca “iki kelime” kullanılacak bir sistem geliştirdi. (Günümüzde alt türleri de belirtmek için üçüncü bir kelime kullanılmaktadır) Linnaeus’tan önce bilim insanları bir canlı türünü adlandırılırken uzun cümlelerle ifade etmek zorunda kalıyordu. O yüzden Linnaeus’un bu sistemi birçok bilim insanı tarafından kabul gördü.  Bu sistemde ilk kelime daha genel bir ismi belirtirken ikinci kelime canlının ait olduğu grubu ifade etmekteydi. Örneğin evcil kedi anlamına gelen “felis domesticus” isminde felis kedi olduğunu belirtirken domesticus evcil olduğunu belirtir.

Uzman Kişilerin Kullanması Üzerine

Ayrıca bazı kelimelerin yalnızca o alandaki uzman kişiler tarafından kullanılması için de ölü bir dilde olması önemlidir. Bu bilgisiz halkı küçümseme veya bilim insanlarının üstün olduğunu gösterme çabasıyla alakalı değildir. Örneğin, ‘Hyalüronik asit’ yerine ‘hidrolik asit’ gibi bilinçsiz bir aktarım sonucunda birçok insan zarar görebilir. Bu kelimelerin aktif olarak kullanılan bir dilde ifade edilmesi bu kelime yanlışlarının oranını arttıracaktır. O yüzden bazı kavramların yalnızca alanında uzman kişilerin anlayacağı bir dilde olması ve sadece onların önerisi üzerine kullanılması kritik öneme sahiptir.

Biraz Eğlence…

Bazı söylemesi eğlenceli adlandırmalar da vardır. Örneğin Bufo bufo bufo, siğilli kurbağanın bir alt türüdür. Gorilla gorilla gorilla, Batı ova gorilidir. Selena selena selena, çocukları iyi biri olmaya sevk eden özel güçlere sahip bir insan türüdür (!)

Bu adlandırmalar çoğunlukla Latince olur fakat böyle bir zorunluluk da yoktur. Bilim insanlarının zaman zaman canı sıkılır ve eğlenmek isterler. Mesela 1977 yılında böcekbilimci Arnold Menke bir böcek türü keşfetmiştir. Bu türün yeni bir tür olduğunu anladığı anda yanındaki meslektaşına dönüp “Aha, yeni bir cins” demiş ve meslektaşı da şüpheyle “Ha?” diye yanıtlamıştır. Bu yüzden keşfettiği Avustralya yaban arısına Aha ha adını vermiştir. Evet, bilim insanlarının eğlence anlayışı bazen garip olabiliyor!

Latince kelimelerin okunuşu biraz korkutucu gözükse de sizi hiç endişelendirmesin. Latince ölü bir dil olduğu için, kabul edilen birkaç kural olsa da, kimse tam olarak doğru okunuşun ne olduğunu bilmiyor. Ayna karşısına geçin ve özgüveninizi toplayıp Felis domesticus diye bağırın. Kim bilir, belki de sizin söylediğiniz doğru okunuşudur.

ÖNEMLİ UYARI

Eğer Hogwarts’ta bir büyü dersindeyseniz kelimelerin okunuşu önemli hale gelecektir. (Büyünün yanlış telaffuz edilmesinden kaynaklanabilecek yaralanmalardan dogafilozofu.com sorumlu değildir.) Çünkü Latince yalnızca bilim dili değil aynı zamanda büyü dilidir. Harry Potter evrenindeki tüylerimizi diken diken eden büyülerin birçoğu Latincedir. Birkaç büyü ve anlamı şu şekildedir:

Expecto Patronum: Koruyucu Bekliyorum

Petrificus Totalus: Tamamen Taş Yap!

Lumos: Işık (Lumen kelimesinden türemiştir)

Nox: Gece

(iPhone kullanıcıları Siri’ye Lumos diyerek telefonun flaşını açabilir ve Nox diyerek kapatabilir. Deneyiniz!)

Wingardium Leviosa: Kanatlanarak Yüksel!

Hermonie Granger’ın ünlü “Wingardium Leviosa” sahnesini aşağıya bırakıyorum 🙂

Kaynakça ve İleri Okuma

Aha ha. (2020, July 06). Retrieved February 27, 2021, from https://en.wikipedia.org/wiki/Aha_ha

Lavoipierre, F. (2016). It’s All Greek to Me! Retrieved February 27, 2021, from https://www.sbbg.org/sites/default/files/pdfs/Its%20all%20Greek%20to%20me_2016.pdf

Renfro, K. (2016, January 12). The real linguistic inspirations behind 13 ‘Harry Potter’ spells. Retrieved February 27, 2021, from https://www.businessinsider.com/harry-potter-spells-latin-origin-2016-1

Sözcükte anlam değişmesi. (2020, June 16). Retrieved February 27, 2021, from https://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6zc%C3%BCkte_anlam_de%C4%9Fi%C5%9Fmesi

Kullanılan görsellerin kaynaklarına, görsellerin üzerine tıklayarak ulaşabilirsiniz.

Bize Destek Olmak İster Misiniz?

• Dilerseniz Patreon hesabımız üzerinden bize aylık veya tek seferlik bağış yaparak destekte bulunabilirsiniz.

Bağış Yapmak İstiyorum!

• Daha detaylı bilgi almak için “Bize Destek Olabilirsiniz!” sayfamızı inceleyebilirsiniz!