Bakımlı Bir Gezegen: Satürn

Galaksiler, Güneş Sistemi, Evren hayallerin ötesinde… Her geçen gün, aklın sınırlarını aşan, incelendikçe hayran bırakan muhteşemlikler keşfediliyor. Güneş Sistemi’nin ise keşfedilen ve hakkında bilimsel bulgulara ulaşılan pek çok özelliğinin yanı sıra hala keşfedilememiş, bilim dünyasının çalışmalarını sürdürdüğü alanlar da mevcut. Bizler, keşfedilenler üzerine araştırma yapıp sorguladıkça ve bilgi birikimimizi arttırdıkça henüz çözülmemiş sırları keşfetmek için de aklımızın kapılarını açabileceğimize inanarak Güneş Sistemi’nin ilgi çeken, beğenilen, farklı bulunan gezegeni Satürn’ün muazzam halkalarına göz atalım istedik. Halkalar nelerden oluşmuş? Kim keşfetmiş? Ne zamandan bu yana Satürn’e eşlik ediyorlar? Gelin, bu yazımızda, beraber inceleyelim.

Satürn’ün Etrafındaki Halkalar İlk Ne Zaman Kim Tarafından Keşfedildi?

Satürn’ün halkaları ilk kez 1610’da Galileo Galilei tarafından fark edilmiş olsa da 1655’te Christiaan Huygens tarafından tanımlanmışlardır. Galileo incelemesinde, gezegenin her iki yanında anlamlandıramadığı iki küçük ‘kulak’ göründüğünü fark etmiş ve gezegenin ‘üçlü bir yapısı’ olduğunu bildirmiştir. Halkaların varlığını ise 50 büyütmeli bir teleskop kullanarak Huygens saptamıştır. Huygens, 1659 yılında yazdığı Systema Saturnium adlı kitabında, Satürn halka sisteminin eğikliğini anlatırken gezegenin 30 yıllık devri sırasında iki kez halkaların yer yörüngesi ile aynı düzleme gelerek görünmez olduklarını da açıklamıştır.

Güneş Sistemi’nin en etkileyici halka sistemine sahip bu özel gezegenin halkalarının bir boşlukla ikiye ayrıldığını fark eden Giovanni Domenico Cassini ise, bugün, kendi ismiyle anılacak halka sistemini ortaya koymuştur. Bilim insanları konu üzerine epey kafa yormuş, gözlemler yapmış, yeni halkalar ve boşluklar keşfetmiş ve bunlara kendi isimlerini vermişlerdir. Edouard Albert Roche ve Johann Encke bu alanda akla gelebilecek diğer isimlerdir. Teknolojik gelişmeler ve gezegen incelemelerinin hız kazanması ile yaşanan yeniliklerden sonuncusu Cassini uzay sondasının Satürn’e gönderilmesi ve halkalar arasında daha önce keşfedilmemiş yeni halkaların keşfedilmesi olmuştur. Satürn’ün halka sistemi hakkındaki mevcut detaylı bilgilerimizi, Pioneer11(1979), Voyager1(1980) ve Voyager2 (1981) insansız uzay araçlarının, yakın geçişler sırasında elde ettiği verilere borçluyuz.

Halkalara Dair Teoriler

İlk teori 19. yüzyılda Édouard Roche tarafından üretilmiştir. Teoriye göre halkalar bir zamanlar Satürn’ün bir uydusuydu ve uydunun bir kuyrukluyıldız ya da asteroit ile çarpışması sonucu parçalanması ile oluştular. İkinci teoriye göre ise halkalar Satürn’ü oluşturan orijinal gezegen nebulasından arta kalan parçacıklarıydı. Günümüzde her iki teorinin de geçerliliği bulunmamaktadır.

Halkaların Bileşeninde Neler Var?

Satürn’ün halkalarının ne zaman ve nasıl oluştuğu kesin olarak bilinmiyor olsa da bilim insanları halkaların oluşumunun Satürn’ün uydularıyla ilişkili olabileceğini düşünüyor. Satürn’ün bilinen en az 62 uydusu var. Yakın bir uydusunun, bir asteroidin ya da bir kuyruklu yıldızın Satürn’ün güçlü kütleçekim etkisiyle parçalanarak halkaları oluşturmuş olabileceği tahmin ediliyor (BilimGenç,2016).

Uydulardan söz etmişken küçük bir not: Satürn’ün uydusu Titan, Jüpiter’in uydusu Ganymede’den sonra Güneş Sistemi’nin en büyük uydusu. Aydan çok daha büyük!

Satürn’ün halkalarının bileşenleri konumuza dönersek, en önemli yapı taşının donmuş haldeki su olduğu; karbon, silisyum gibi görece hafif elementlerin Güneş nebulası oranlarına göre daha zenginleşmiş olduğu saptanmıştır. Yakın dönemde varlığı saptanan yüksek orandaki atomik oksijen, serbest halde rastlanması olağan görülmeyen ve kısa ömürlü kabul edilen bir bileşen olarak, yakın tarihli şiddetli bir çarpışmanın belirtisi olarak yorumlanmıştır. Bu veriler, halkaların hareketli bir evrimsel gelişimi olduğunu da bilim dünyasına düşündürtmektedir. Halkaları oluşturan küçük parçacıkların her biri, Kepler yasalarına uygun olarak kendi yörüngesini izler. Böylece halkaların gezegene daha yakın iç bölümlerini oluşturan parçacıklar daha hızlı dolanmayı başararak kısa devirli elipsler çizse de dış yörüngedekiler daha yavaş hareket ederler (Vikipedi,2021).

Güneş Sistemi’nde Halkası Olan Tek Gezegen Satürn Müdür?

Hayır. Jüpiter, Neptün ve Uranüs’ün de halkaları vardır ancak bu halkalar Satürn’ün halkaları kadar belirgin olmadığı için bu gezegenler bu özellikleri ile ön plana çıkmazlar. Satürn’ün etrafında çok sayıda halka var ve bu halkalar arasında boşluklar bulunuyor. Dolayısıyla, halkaların incelenmesini en ilginç kılan, bizlere halkalara dair en çok bilgi veren gezegen Satürn’dür.

Halkalar Ne Kadar Yaşlı?

Su buzundan da oluştuğu öne sürülen ana halkaların 4,4 milyar yıl önce Satürn’le birlikte oluştuğu sonucuna varan bilim insanları, -200 derecelik buzlu halkalardan söz ediyor. Burada dikkat çeken nokta ise, Güneş Sistemi’nin orijinal kimyasını içermeleri iddiası! Peki bu halkaların yaşları nasıl tespit edildi? Filacchione ve ekibi Cassini tarafından görünür ışık ve kızılötesi ışıkta çekilen fotoğrafları analiz ederek buzlu Satürn halkalarını kirleten renklere baktı. Özellikle iç ve dış halkaların farklı renklerde olduğu fark edildi çünkü renk farkı halkaların ek kimyasal maddeler içerdiklerini gösteriyordu.

Halkaların İsimleri Var Mı?

Olmaz mı! Hem halkaları tanımlayan bilim insanları bazı halkalara veya boşluklara kendi isimlerini vermişlerdir hem de alfabedeki harfler yardımı ile sıralanmıştır halkalar. Yoğunlukları birbirinden farklıdır. Ana Halkalar A, B ve C halkaları olarak isimlendirilir. Daha sonradan keşfedilen ikincil soluk halkalar ise gezegene en yakın olan F halkası, A’nın hemen dışındaki D halkası ve uzaktaki G & E halkaları olarak adlandırılıyor. Diğer bir deyişle, Satürn’ün binlerce küçük halkadan oluşan yedi halkası (gezegenin yüzeyinden dışarı doğru sırasıyla D halkası, C halkası, B halkası, A halkası, F halkası, G halkası ve E halkası) vardır. Bunların dışında da çok daha soluk toz halkaları ve ana halkalar içerisinde farklı yapılar ve ayırımlar mevcuttur. Görseli inceleyebilir ve halkaları keşfedebilirsiniz.

Kaynakça ve İleri Okuma

Alptekin, B. (2018). Satürn’ün Detaylı Halka Yapısı. Kozmik Anafor.

https://www.kozmikanafor.com/saturnun-detayli-halka-yapisi/

Demircan, K. (2017). Satürn’ün Halkaları Nasıl Oluştu?. https://khosann.com/saturn-halkalari-nasil-olustu/

Sarıgül, T. (2016). Satürn’ün Etrafında Neden Halkalar Var?. BilimGenç.

https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/saturnun-etrafinda-neden-halkalar-var#:~:

Vikipedi. (2021). Satürn’ün halkaları. https://tr.wikipedia.org/wiki/Sat%C3%BCrn%27%C3%BCn_halkalar%C4%B1

Kaynak gösterilmeyen görseller, Canva Pro aracılığıyla telif hakkı ödenerek kullanılmaktadır.

Bize Destek Olmak İster Misiniz?

• Dilerseniz Patreon hesabımız üzerinden bize aylık veya tek seferlik bağış yaparak destekte bulunabilirsiniz.

Bağış Yapmak İstiyorum!

• Daha detaylı bilgi almak için “Bize Destek Olabilirsiniz!” sayfamızı inceleyebilirsiniz!