Seligman deneyini daha önce hiç duydunuz mu? Duymayanlar için, Seligman deneyi öyle ilk aklımıza gelen kimyayla ilgili deneylerden değil. Çok daha soyut ve psikoloji ile ilgili! Hadi konuyu biraz daha açalım. Daha önce yapamadığınız şeyleri yapmayı tekrar dener misiniz yoksa pes mi edersiniz? Mesela, “Ben resim yapamam. Daha önce Cin Ali’den öteye gidemedim.” mi diyorsunuz? Ya da, “Daha önce fizik sınavlarımdan hep düşük not aldım, bu derste başarılı olmam imkânsız.” diye düşünüyor musunuz?
İşte bunlar hep daha önceden yapamadığımız şeylere teslim olduğumuz anlardır. Bünyemiz, kendisini olası bir başarısızlığa karşı bu şekilde hazırlar ve kendini hem enerji kaybından hem de mental olarak yıpranma ihtimalinden korur. Böylece ne yorulur ne de hayal kırıklığı yaşar. Şimdi bu güdünün sosyal bir deneyle nasıl işlendiğini Seligman bize çok güzel bir şekilde gösterecektir. Güzel dediğimize bakmayın. Ne yazık ki bu deney, amacına ulaşmak için bazı masum hayvanların bir miktar canını yakmaktan geri kalmamıştır.
Seligman Deneyi Nedir?
Seligman ve bu deneyin kurulmasında ona eşlik edenler “öğrenilmiş çaresizlik” kavramının bir canlıyı ne kadar etkileyebileceğini anlamak istemişlerdir. Bu çaresizlik duygusunun canlıyı sarabilmesi için de öncelikli olarak başarısızlık yaşatılması ve bu başarısızlığın bir süre tekrarlanması gerekmektedir. Bu nedenle, bir grup köpek alırlar. Bu köpekleri üç farklı gruba ayırırlar. Bu gruplar;
- Çaresizlik Grubu
- Kontrol Grubu
- Kaçma Grubu
şeklinde ayrılır.
İlk Aşama
Bu grupların farkları, aynı durum karşısında onlara sunulan farklı opsiyonlar olabilmesidir. Sistem oldukça basittir. İlk başta kaçma ve çaresizlik gruplarındaki köpekler kafeslere konulur ve bu kafeslerin altındaki demirlerden belli zamanlarda elektrik şoku verilir. Elektriğin geldiği, köpeklere ne yazık ki acı tecrübelerle öğretilir. Kaçma grubundakiler için kafesin içinde bir düğme vardır. Bu düğmeye köpeğin dokunması halinde şok kesilecektir. Yani basit düşünürsek, kaçma grubunun şoktan kurtulma şansı vardır. Ne yazık ki çaresizlik grubu o kadar şanslı değildir. Çünkü onların, elektrik şokunu durdurabilecekleri bir düğmeleri yoktur. Kontrol grubu bu aşamada bulunmaz çünkü bu aşamada yalnızca çaresizlik ve kaçma grubundakilerin duruma karşı bilinç geliştirmesi beklenir.
İkinci Aşama
Bu aşamada köpekler, daha farklı bir kafese konulur. Bu kafes minik bir bariyer ile ikiye bölünmüştür ve bariyer köpeklerin atlayıp geçebilecekleri bir yüksekliktedir. Bu aşamada çaresizlik ve kaçma gruplarına kontrol grubu da eşlik eder. Kafesin, bariyerden sonraki kısmında elektrik yokken bir önceki kısımda vardır. Bu kısımda şok uygulanacağı önceden yanan bir ışıkla köpeğe belirtilir ve köpek bir dakika içerisinde karşıya geçerse şokla karşılaşmaz.
Bu aşamada, daha önce şok uygulanmasına karşı bir bilinci olmayan kontrol grubu, rahatlıkla bariyerden atlar ve neredeyse hiç şok ile karşılaşmaz. İlk aşamada şoku durdurmak için düğmeye basma şansı verilen kaçma grubu da tıpkı kontrol grubu gibi kısa sürede durumu anlayıp karşı tarafa geçmiştir. Ne yazık ki yine olan bizim çaresizlik grubuna olmuştur. İlk aşamada onlara bir kaçma şansı sunulmamıştır. Bu nedenle onların çoğu yine bu durumu durduramayacağını düşünmüş, duruma teslim olmuş ve diğer tarafa geçmemiştir. Bazıları şokun etkisiyle hareketlenip karşıya geçse bile, elektrik şoku tekrarlandığında bunu yapmamıştır.
İşte öğrenilmiş çaresizlik tam olarak budur. İkinci aşamada üç grup da eşit olanaklara sahiptir ancak, daha önce durumla tanıştırılmış ve kaçma şansı verilmiş olan kaçma grubu da, durum ile yalnızca ikinci aşamada tanışan kontrol grubu da çaresizlik grubu gibi davranmamış ve şoktan kurtulmuştur.. Bu da, ilk aşamanın çaresizlik ekibinde bıraktığı hasarı net bir şekilde göstermektedir.
Ne Anladık?
Rahatlıkla görülüyor ki, bu aslında bizim zihnimizin yine hayal kırıklığı veya üzüntü yaşamamak için oluşturduğu bir “hayatta kalma” yöntemidir. Sorun şu ki, bu sistemin her zaman işe yaramadığı da yine bu deney ile ispatlanmıştır. Bunun benzeri, hayvanat bahçesine getirilen yavru filin, çelimsiz bir zinciri koparamayıp; sonradan büyüyüp kocaman bir fil olduğunda da aslında rahatlıkla koparabileceği bu zinciri koparmayı denememesi ile de örneklenebilir.
Sorun şu ki, biz de hayatlarımızda bu masum canlıların yaptıklarını yapıyoruz. Geliştiğimiz hâlde, şartlar değiştiği hâlde biz de teslim olabiliyoruz. Önce bunu aşmalı ve böylece önümüze çıkan engelleri o günün koşullarıyla yeniden ele alabilmeliyiz.
Kaynakça ve İleri Okuma
Nickerson, C. (2023, November 9). Learned Helplessness Theory In Psychology (Seligman): Examples & Coping. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/learned-helplessness.html
Ackerman, C. E., MA. (2023, July 6). Learned Helplessness: Seligman’s Theory of Depression. PositivePsychology.com. https://positivepsychology.com/learned-helplessness-seligman-theory-depression-cure/
Nolen, J. L. (2009, August 17). Learned helplessness | Description, History, & Applications. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/science/learned-helplessness
Bize Destek Olmak İster Misiniz?
- Dilerseniz Patreon hesabımız üzerinden bize aylık veya tek seferlik bağış yaparak destekte bulunabilirsiniz.
- Daha detaylı bilgi almak için “Bize Destek Olabilirsiniz!” sayfamızı inceleyebilirsiniz!
